Enlli | Wedi'i Ffurfio Gan Genhedloedd O Ffermio a Chynhyrchu Cnydau

Ynys gweithgar

Mae Enlli wedi’i siapio gan ddwylo cenedlaethau o ffermio a chynhyrchu cnydau.

Mae’r ynys wedi cael ei ffermio a chnydau amaethyddol ei thyfu yma mewn rhyw ffordd ers miloedd o flynyddoedd. Mae hen ffiniau caeau i’w gweld yn glir o’r mynydd heddiw, gyda system gymhleth o gaeau. Mae enwau’r caeau yn adlewyrchu sut y byddai’r tir wedi cael ei ddefnyddio, gyda Chae Gwenyn yn awgrymu lleoliad hanesyddol ar gyfer cychod gwenyn, ac mae’n debyg bod gan Gae’r Groes ar ben y gogledd groes bren fawr yn yr oesoedd canol i bererinion anelu ato wrth groesi’r Swnt.

Heddiw mae’r ynys yn cynnal fferm, lleiniau llysiau ffyniannus a thwneli poly, berllan o afalau Enlli a Chymreig, helyg hynafol a phlanhigfa fechan o goed sbriws. Mae gwneud y gorau o’r adnoddau naturiol mewn ffordd gynaliadwy wedi galluogi cenedlaethau o bobl i alw Enlli yn gartref.

A calf lies in tall grass in a field on Ynys Enlli, with several cows grazing nearby and a lighthouse visible in the distance.

Gwartheg yn y tir gwlyb

Ffermio ar Enlli

Ar ôl blynyddoedd lawer o absenoldeb, ailgyflwynwyd gwartheg i’r ynys yn 2008 i helpu i bori’r rhostir a’r cynefinoedd gwlyptir.

Mae’r drefn bori hon yn rhan o system ffermio gyfannol o ddefaid a gwartheg sy’n gweithio o fewn ecosystem fregus yr ynys ac yn ychwanegu at ei bioamrywiaeth. Er enghraifft, mae chwilod arbenigol wedi’u darganfod mewn tail gwartheg, sy’n darparu ffynhonnell fwyd mawr ei hangen i Fran Goes Goch ifanc i adeiladu eu cryfder ar gyfer y daith i’w tiroedd gaeafu ar y tir mawr.

Mae’r ffermwr, Gareth Roberts, yn gweithio’n agos gydag Ymddiriedolaeth Ynys Enlli, Cyfoeth Naturiol Cymru, ac Arsyllfa Adar a Maes Enlli i reoli’r fferm er lles y bywyd gwyllt sy’n gwneud yr ynys mor arbennig. Mae Arsyllfa Adar a Maes Enlli yn allweddol wrth fonitro effaith y drefn ffermio ar adar preswyl yr ynys.

Underwater view of dense seaweed and algae, with sunlight filtering through the water’s surface—reflecting the unique marine life supported by ffermio Ynys Enlli.

Pysgota

Pysgodfa cimwch a chranc

Mae’r ynys wedi’i hamgylchynu gan geryntau cryf ac mae’n ddarostyngedig i hwyliau a siglen y llanw; ond mae’r môr wedi cynnal a darparu incwm iach i genedlaethau o deuluoedd ar Enlli.

Heddiw, yn eistedd o fewn Ardal Cadwraeth Arbennig, mae dyfroedd Enlli yn dal i gael eu pysgota yn gynaliadwy am grancod a cimychiaid gan ddau deulu o’r ynys.

Mae’r dyfroedd o amgylch Enlli hefyd yn bwysig am amrywiaeth o resymau treftadaeth a chadwraeth, gan fod y Dolffiniaid a’r Morloi Llwyd yn defnyddio’r ardal fel meithrinfa a thir bridio.

Afal Enlli

Mae gan Enlli ei afal prin ei hun y gellir ei brynu i’w ychwanegu at eich perllan.

Rhai blynyddoedd yn ôl roedd gwyliwr adar yn Cristin yn defnyddio afalau i ddenu adar. Yn dilyn sgwrs rhwng y gwyliwr adar ac ymwelydd arall, Mr Ian Sturrock, gwnaed y darganfyddiad cyffrous bod hwn mewn gwirionedd yn amrywiaeth prin o afalau.

Roedd Mr Sturrock, arbenigwr ar goed ffrwythau, yn deall bod yr afalau wedi dod o’r goeden ar ochr ddeheuol Plas Bach. Er bod trigolion yr ynys wedi cadarnhau bod cenedlaethau o ynyswyr wedi mwynhau’r afalau hyn, nid oedd neb yn gwybod pa fath o afalau oedden nhw. Roedd yn ddigon posibl mai’r ffrwythau pinc adfywiol, o arogl a blas lemwn, oedd yr unig oroeswyr o berllan a feithrin ar y safle gan fynachod dros 1,000 o flynyddoedd yn ôl.

Cafodd yr afal ei gludo i Ymddiriedolaeth Arddwriaethol Brogdale gan Mr Sturrock lle cafodd ei archwilio gan Dr Joan Morgan, arbenigwr ar afalau Prydain. Datganodd mai hwn oedd afal prinnaf y byd. Disgrifiodd ef fel afal wedi’i streipio â phinc dros hufen, wedi’i gribio â choron uchel.